کارگاه متن پژوهی درس ششم فارسی دهم

کارگاه متن پژوهی درس ششم فارسی دهم

قلمرو زبانی

 ۱  معنای واژه های مشخّص شده را با کاربرد آنها در متن درس مقایسه کنید.

■ ارباب حاجتیم و زبان سؤال نیست / در حضرت کریم تمنا چه حاجت است (حافظ)  

 پاسخ:

• حضرت: در متن درس به معنای «جناب» به کار رفته و در اینجا معنای «بارگاه» می دهد.
• معنی: نیازمندیم ولی توان درخواست نداریم. در بارگاه انسان بخشنده درخواست و خواهش نیازی نیست.

■ تعلیم ز اره گیر در امر معاش / نیمی سوی خود می کش و نیمی می پاش (ابوسعیدابوالخیر) 

پاسخ:

•  معاش: در متن درس به معنای «زندگانی» به کار رفته و در اینجا معنای «آنچه با آن گذران زندگی می کنند» می دهد.
• معنی: در گذران زندگانی از اره یاد بگیر؛ زیرا او نیمی از براده را سوی خود می ریزد و نیمی را می پاشد به جلو.

 ۲  در جمله، ضمایر پیوسته (متصل) در سه نوع نقش دستوری ظاهر می شوند:

الف) مفعول:

نمونه:

ای صبحدم، ببین که کجا می فرستمت / نزدیک آفتاب وفا می فرستمت (خاقانی)

می فرستمت (تو را می فرستم ) ← ﹷ ت (تو): مفعول

آن که عمری می دویدم درپی او سو به سو / ناگهانش یافتم با دل نشسته رو به رو (شمس مغربی)

ناگهانش یافتم (او را یافتم) ← ﹷ  ش (او): مفعول:

ب) متمّم

نمونه:

گوش کن پند، ای پسر، وز بهر دنیا غم مخور / گفتمت چون دُر حدیثی گر توانی داشت هوش (حافظ)

گفتمت (به تو گفتم) ← ﹷ ت (تو): متمم

چو یار نیست به تسکین خلق نتوان زیست / که دوستان اگرم دل دهند، جان ندهند (امیرخسرو دهلوی)

اگرم دل دهند (اگر به من دل دهند) ← ﹷ م (به من): متمم

پ) مضاف الیه:

حسنت به اتفاق ملاحت جهان گرفت / آری به اتفاق جهان می توان گرفت. (حافظ)

حُسنت (حسن تو) ← ﹷ ت (تو): مضافالیه

لاله دیدم، روی زیبای توام آمد به یاد / شعله دیدم، سرکشی های توام آمد به یاد (رهی معیری)

آمد به یادم (یاِد من) ← ﹷ م (من): مضافالیه

■ در شعر »مهر و وفا»، نمونه ای از کاربرد ضمایر متصل را بیابید و نقش دستوری آن را مشخص کنید.

هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد/ خداش در همه حال از بلا نگه دارد / خداش: جهش ضمیر، خدا او را [مفعول]

دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای/ فرشته‌ات به دو دست دعا نگه دارد / فرشته ات: جهش ضمیر، فرشته تو را [مفعول]

چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت / ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد / گفتمش: به او گفتم؛ [متمم]

گرت هواست که معشوق نگسلد پیمان / نگاه دار سر رشته تا نگه دارد / گرت: اگر تو را، جهش ضمیر [مضاف الیه]

یاد آوری

 انواع ضمیر: ۱- ضمیر شخصی (الف: گسسته ب: پیوسته) ۲- ضمیر مشترک ۳- ضمیر اشاره ۴- ضمیر پرسشی

ضمیر شخصی گسسته یا جدا: من / تو / او / ما / شما / ایشان              

ضمیر شخصی پیوسته: م / ت / ش / مان / تان / شان

مرجع ضمیر: گروه اسمی است که ضمیر جانشین آن می‌شود.

قلمرو ادبی

 ۱  در متن درس، دو نمونه «مجاز» بیابید و مفهوم آنها را بنویسید.

پاسخ:

• چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت / ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد / دست: مجاز از توان و نیرو
• سر و زر و دل و جانم فدای آن یاری / که حق صحبت مهر و وفا نگه دارد / سر: مجاز از جان / زر: مجاز از دارایی

 ۲  در ادبیات فارسی، شاعران یا نویسندگان، واژۀ «صبا» را در کدام مفهوم نمادین به کار می برند؟

پاسخ:  صبا نماد پیک و پیام رسان میان عاشق و معشوق است.

 ۳  هر گاه، در عبارت یا بیتی، یک کلمه ای به چند معنا به کار رود، آرایۀ «ایهام» پدید می آید. ایهام از ریشه «وهم» و به معنای «به تردید و گمان افکندن» است؛ همانطور که در مصراع «بی مهر رخت روز مرا نور نمانده است» کلمه «مهر» در دو معنای مختلف «خورشید» و «محبّت» به کار رفته است.

■ بیت زیر را از نظر کاربرد آرایۀ «ایهام» بررسی کنید.

گفتم که بوی زلفت گمراه عالمم کرد /  گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید (حافظ) 

 پاسخ: بو: ۱- رایحه ۲- آرزو

قلمرو فکری

 ۱  با توجه به متن درس، حافظ، شرط وفاداری معشوق را در چه می داند؟ 

پاسخ:  در اینکه عاشق نیز به معشوق وفادار بماند.

 ۲  بیت زیر، با کدام قسمت از سرودۀ حافظ، ارتباط مفهومی دارد؟

■ تا نگردی آشنا، زین پرده رمزی نشنوی / گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش (حافظ)

پاسخ: حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست / که آشنا سخن آشنا نگه دارد

 ۳  از کدام بیت درس، می توان مفهوم آیۀ شریفۀ «وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» را دریافت؟ 

پاسخ:  بیت نخست و ششم

• ۱- هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد/ خداش در همه حال از بلا نگه دارد
• ۶- چو گفتمش که دلم را نگاه دار چه گفت / ز دست بنده چه خیزد خدا نگه دارد

دروس پایه دهم علوم تجربی

---

فارسی دهم

عربی دهم

نگارش دهم

دین و زندگی دهم

زبان انگلیسی دهم

شیمی دهم

ریاضی‌ دهم