درس هشتم فارسی دهم:سفر به بصره

آزمون های آنلاین

بخش های مربوط به درس سفر به بصره

📓 درس هشتم: سفر به بصره

📑 گنج حکمت، شبی در کاروان

📝 کارگاه متن پژوهی

درس هشتم فارسی دهم:سفر به بصره

مواردی که در درس هشتم سفر به بصره مورد بررسی قرار میگیرد:

قلمروهای زبانی و ادبی درس هشتم سفر به بصره فارسی دهم
معنی درس هشتم فارسی دهم
آرایه های درس هشتم فارسی دهم سفر به بصره
گام به گام درس سفر به بصره فارسی دهم
پیام نهایی درس سفر به بصره

در درس نخست این فصل، بخشی از نوشته حکیم ابومعین ناصر خسرو قبادیانی، سرایندۀ قرن پنجم را خواهیم خواند. در این نوشته، ناصرخسرو بخشی از رخدادهای سفر خویش را با ذکر زمان و مکان و شرح جزئیات و توصیف حالات اشخاص، بیان کرده است(سفرنامه). در متن «کلاس نقّاشی» سپهری خاطره ای از یک کلاس دوران تحصیل خویش را با توصیف و چاشنی طنز نوشته است (خاطره نگاری).

سفرنامه‌ها یا خاطره نگاشت‌ها در حقیقت، بخشی از «زندگی نامه» هستند. آثاری که اشخاص با ثبت خاطرات و گزارش احوال خویش یا شرح رخدادهای روزگار و افکار دیگران بر جای می گذارند؛ «حَسب حال» یا «زندگی نامه» خوانده می شوند؛ مثلاً «پیرمرد چشم ما بود» بیانِ حسّ و حال عاطفی آل احمد است که با زبان صمیمی دربارهٔ نیما نگاشته شده است.

درس هشتم

سفر به بصره

◙ چون به بصره رسیدیم، از برهنگی و عاجزی به دیوانگان ماننده بودیم، و سه ماه بود که موی سر، باز نکرده بودیم و می خواستم که در گرمابه رَوم؛ باشد که گرم شوم که هوا سرد بود و جامه نبود و من و برادرم هر یک لنُگی کهنه پوشیده بودیم و پلاس پاره ای در پشت بسته از سرما.

معنی: هنگامی که به بصره رسیدیم، از برهنگی و ناتوانی مانند دیوانگان شده بودیم، و سه ماه بود که موی سرمان را نتراشیده بودیم و می خواستم که در گرمابه بروم تا گرم شوم؛ زیرا هوا سرد بود و لباس نداشتم و من و برادرم هر یک لُنگی کهنه پوشیده بودیم و پلاس پاره ای در پشت از سرما بسته بودیم.

قلمرو زبانی:

چون: هنگامی که
عاجزی: ناتوانی
ماننده: همانند
موی سر باز نکرده بودیم: موهایمان را نتراشیده بودیم
گرمابه: حمام
باشد که: امید است، شاید
جامه: تن پوش
لنگ: پارچه ندوخته
پلاس: نوعی گلیم، جامه ای پشمینه و ستبر که درویشان پوشند
و پلاس … بسته: حذف به قرینه لفظی

◙ گفتم اکنون ما را که در حمّام گذارد؟ خورجینکی بود که کتاب در آن می نهادم، بفروختم و از بهای آن دِرَمَکی چند، سیاه، در کاغذی کردم که به گرمابه بان دهم، تا باشد که ما را دَمَکی زیادت تر در گرمابه بگذارد که شوخ از خود باز کنیم. چون آن درمک ها پیش او نهادم، در ما نگریست؛ پنداشت که ما دیوانه ایم. گفت:« بروید که هم اکنون مردم از گرمابه بیرون می آیند»، و نگذاشت که ما به گرمابه دررویم.

معنی: گفتم اکنون که به ما اجازه می دهد که در حمّام برویم؟ خورجینکی بود که کتاب در آن می گذاشتم، آن را فروختم و از پول آن، چند دِرَمَکی تقلبی، در کاغذ گذاشتم که به گرمابه بان دهم، تا شاید که ما را چند لحظه بیشتر در گرمابه بگذارد بمانیم و چرک خودمان را بگیریم. هنگامی که آن چند درهم را جلوی او گذاشتم، به ما نگاه کرد؛ گمان کرد که ما دیوانه ایم. گفت: « بروید که الآن مردم از گرمابه بیرون می آیند»، و نگذاشت که ما به گرمابه داخل شویم.

قلمرو زبانی:

گذاشتن: اجازه دادن، رها کردن، نهادن، وضع کردن(بن ماضی: گذاشت، بن مضارع: گذار)
گزاردن: انجام دادم، ادا کردن، گزارش کردن
خورجینکی: خورجین کوچک، کیسه ای که معمولاً از پشم درست می کنند و شامل دو جیب است. /
نهادن: گذاشتن(بن ماضی: نهاد، بن مضارع: نه)
گرمابه بان: مسئول حمام
درم: درهم، سکه نقره
درمک: درهم اندک
درم سیاه: درهم تقلبی
دم: نفس، مجاز از لحظه
دمکی: لحظه اندک
دمکی زیادت: لحظه ای بیشتر
شوخ: چرک، آلودگی
باز کنیم: جدا کردن، گرفتن
نگریست: نگاه کرد(بن ماضی: نگریست، بن مضارع: نگر)
پنداشت: تصورکرد(بن ماضی: پنداشت، بن مضارع: پندار)
دررفتن: وارد شدن، داخل شدن

◙ از آنجا با خجالت بیرون آمدیم و به شتاب برفتیم. کودکان بر در گرمابه، بازی می کردند؛ پنداشتند که ما دیوانگانیم. در پی ما افتادند و سنگ می انداختند و بانگ می کردند.

معنی: از آنجا با خجالت بیرون آمدیم و به سرعت رفتیم. کودکان بر در حمام، بازی می کردند؛ گمان کردند که ما دیوانه ایم. دنبالمان افتادند و به سوی ما سنگ می انداختند و فریاد می زدند.

قلمرو زبانی:

خجالت: شرمندگی
در پی: دنبالِ
بانگ: فریاد

◙ ما به گوشه ای بازشدیم و به تعجّب در کار دنیا می نگریستیم و مُکاری از ما سی دینار مغربی می خواست، و هیچ چاره ندانستیم؛ جز آنکه وزیرِ مَلکِ اهواز، که او را ابوالفتح علی بن احمد می گفتند، مردی اهل بود و فضل داشت از شعر و ادب، و هم کرمی تمام، به بصره آمده بود؛ پس مرا در آن حال با مردی پارسی که هم از اهل فضل بود آشنایی افتاده بود و او را با وزیر، صحبتی بودی و این [مرد] پارسی هم دست تنگ بود و وسعتی نداشت که حال مرا مرمّتی کند.

معنی: ما به گوشه ای بازگشتیم و با تعجّب به کار دنیا نگاه می کردیم و چاروادار از ما سی دینار مغربی می خواست، و هیچ راه چاره ای نداشتیم؛ جز آنکه وزیرِ شاه اهواز، که او را ابوالفتح علی بن احمد می گفتند، مردی شایسته بود و از شعر و ادب آگاهی داشت، و هم کاملا جوانمردی بود، او به بصره آمده بود؛ پس من در آن حالت با مردی پارسی که هم از اهل فضل بود آشنا شده بودم و او با وزیر، رفت و آمدی داشت و این [مرد] پارسی هم دست تنگ بود و توان مالی نداشت که به حال من رسیدگی کند.

قلمرو زبانی:

بازشدیم: بازگشتیم
مکاری: چاروادار
مغربی: منسوب به کشور مغرب؛ در مورد طلا مجازا به معنی «مرغوب» به کار رفته است
ملک: شاه
اهل: شایسته
فضل: هنر
کرمی: جوانمردی
افتاده بود: پیش آمده بود
صحبتی بودی: رفت و آمدی داشت
دست تنگ: تهی دست، کنایه
وسعت: توان مالی
حال: حال و روز
مرمّتی: اصلاح و رسیدگی

◙ احوال مرا نزد وزیر بازگفت. چون وزیر بشنید، مردی را با اسبی نزدیک من فرستاد که «چنان که هستی برنشین و نزدیک من آی». من از بدحالی و برهنگی، شرم داشتم و رفتن مناسب ندیدم. رقعه ای نوشتم و عذری خواستم و گفتم که «بعد از این به خدمت رسم.»، و غرض من دو چیز بود: یکی بی نوایی؛ دویم گفتم همانا او را تصوّر شود که مرا در فضل، مرتبه ای است زیادت، تا چون بر رقعۀ من اطّلاع یابد، قیاس کند که مرا اهلیت چیست، تا چون به خدمت او حاضر شوم، خجالت نبرم.

معنی: حال و روز من را به وزیر بازگفت. چون وزیر شنید، مردی را با اسبی نزدیک من فرستاد که «در همان حالت که هستی سوار شو و نزدیک من بیا». من از بدحالی و برهنگی، شرم داشتم و مناسب نمی دانستم که با آن حالت نزد وزیر بروم. نامه ای نوشتم و پوزش خواستم و گفتم که «بعد از این به خدمت شما خواهم رسید.». هدف من دو چیز است: یکی تهیدستی؛ دوم گفتم او تصوّر نکند که من در فضل و دانش، مرتبه خیلی بالایی دارم، تا وقتی نامه من را می خواند، ارزیابی کند که من چه اندازه شایستگی و دانش دارم، تا وقتی به خدمت او حاضر شوم، شرمنده نشوم.

قلمرو زبانی:

احوال: حال و روز
بازگفت: نقل کرد
بدحالی و برهنگی: وضعیت بد
برنشین: سوارشو
رقعه: نامۀ کوتاه، یادداشت
غرض: هدف؛ (شبه هم آوا با قرض: وام و دین)
بی نوایی: تهی دستی
فضل: دانش و دانایی
قیاس کردن: سنجیدن، حدس و تخمین زدن، برآورد کردن
اهلیت: شایستگی، لیاقت
خجالت بردن: خجالت کشیدن

◙ در حال، سی دینار فرستاد که این را به بهای تن جامه بدهید. از آن، دو دست جامۀ نیکو ساختیم و روز سیوم به مجلس وزیر شدیم. مردی اهل و ادیب و فاضل و نیکومنظر و متواضع دیدم و متدیّن و خوش سخن. ما را به نزدیک خویش بازگرفت، و از اوّل شعبان تا نیمۀ رمضان آنجا بودیم، و آنچه، آن اعرابی کرای شتر بر ما داشت، به سی دینار، هم این وزیر بفرمود تا بدو دادند و مرا از آن رنج آزاد کردند. خدای، تبارک و تَعالی، همۀ بندگان خود را از عذاب قرض و دین فرج دهاد، بِحقِّ الحقّ و اَهلِهِ،

معنی: بی درنگ، سی دینار فرستاد که این را به بهای لباس بدهید. از آن، دو دست لباس خوب دوختیم و روز سوم به مجلس وزیر رفتیم. مردی شایسته، ادب دان، فاضل، خوش سیما و فروتن بود و دین دار و خوش سخن. ما را به نزدیک خویش مهمان کرد و برد. از اوّل شعبان تا نیمۀ رمضان آنجا بودیم، و آنچه، آن عرب بیابان گرد بابت کرایه شتر از ما می خواست، به سی دینار، همین وزیر دستور داد که به او بدهند و من را از رنج بدهی آزاد کرد. خدای، تبارک و تَعالی، همۀ بندگان خود را از عذاب بدهی و دین رهایی بدهد، بِحقِّ خداوند و اهلش،

قلمرو زبانی:

درحال: فورا، بی درنگ
اهلیت: شایستگی
مغربی: متعلق به کشور مغرت(مراکش)
تن جامه: تن پوش
نیکو: خوب
ساختیم: دوختیم
سیوم: سوم
شدیم: رفتیم
ادیب: سخن دان، سخن شناس
فاضل: دانشمند
نیکو منظر: خوش چهره، زیبارو
متواضع: فروتن
متدیّن: دین دار
بازگرفت: میهمان کرد، پذیرفت
اعرابی: عرب بیابان گرد
کرای شتر: کرایه شتر
بر ما داشت: طلب داشت
تبارک و تعالی: خجسته و بلند مرتبه
عذاب: رنج
دین: وام
فرج: گشایش، رهایی
فرج دهاد: گشایش دهد(فعل دعایی)
به حقّ الحقّ و اهله: به حق خداوند و اهل حق

◙ و چون بخواستیم رفت، ما را به اِنعام و اِکرام به راه دریا گسیل کرد؛ چنان که در کرامت و فراغ به پارس رسیدیم. از برکات آن آزادمرد، که خدای، عَزَّ و جَلَّ، از آزادمردان خشنود باد. بعد از آنکه حال دنیاوی ما نیک شده بود و هر یک لباسی پوشیدیم، روزی به در آن گرمابه شدیم که ما را در آنجا نگذاشتند. چون از در، در رفتیم، گرمابه بان و هر که آنجا بودند، همه بر پای خاستند و بایستادند؛ چندان که ما در حمّام شدیم، و دلّاک و قیّم درآمدند و خدمت کردند و به وقتی که بیرون آمدیم، هر که در مَسلَخ گرمابه بود، همه بر پای خاسته بودند و نمی نشستند، تا ما جامه پوشیدیم و بیرون آمدیم،

معنی: و وقتی می خواستیم برویم، ما را با بخشش و گرامی داشت از راه دریا روانه کرد؛ به طوری که به خاطر کمک های آن آزادمرد با کرامت و آسایش به استان پارس رسیدیم. خدای گرامی و شکوه مند، از آزادمردان خشنود باشد. بعد از این که حال دنیایی ما خوب شد و هر دویمان لباسی پوشیدیم، روزی به همان گرمابه ای رفتیم که ما را در آنجا نگذاشتند داخل شویم. زمانی که داخل حمام رفتیم، تا زمانی که ما در حمّام می رفتیم، گرمابه بان و هر کس که آنجا بود، همه برخاستند و ایستادند و کیسه کش و دلاک داخل شدند و تعظیم کردند و وقتی که بیرون می آمدیم، هر کس در رختکن گرمابه بود، همه برخاستند و نمی نشستند، تا ما لباس پوشیدیم و بیرون آمدیم،

قلمرو زبانی:

انعام: بخشش؛ انعام: چهارپایان
اکرام: گرامی داشت
گسیل کرد: روانه کردن، فرستادن کسی به جایی
فراغ: آسایش و آرامش، آسودگی
عزّ و جلّ: گرامی و بزرگ
خشنود باد: راضی باشد؛ فعل دعایی
دنیاوی: دنیایی
خاستن: بلند شدن؛ خواستن: طلب کردن
دلاک: کیسه کش حمام، مشت و مال دهنده
قیّم: سرپرست؛ در متن، به معنی کیسه کش حمّام آمده است.
درآمدن: داخل شدن
خدمت کردن: تعظیم کردن
مسلخ: رختکن

◙ و در آن میانه [شنیدم] حمّامی به یاری از آنِ خود می گوید: «این جوانان آنان اند که فلان روز ما ایشان را در حمّام نگذاشتیم.» و گمان بردند که ما زبان ایشان ندانیم. من به زبان تازی گفتم که: «راست می گویی، ما آنانیم که پلاس پاره ها بر پشت بسته بودیم.» آن مرد خجل شد و عذرها خواست و این هر دو حال در مدّت بیست روز بود و این فصل بدان آوردم تا مردم بدانند که به شدّتی که از روزگار پیش آید، نباید نالید و از فضل و رحمت کردگار، جَلَّ جَلالهُ وَعَمَّ نوَالهُ ، ناامید نباید شد که او، تَعالی، رحیم است.

معنی: و در آن حال [شنیدم] که حمّامی به همکارش می گفت: «این جوانان همان هایی اند که فلان روز ما ایشان را در حمّام نگذاشتیم داخل شوند.» و گمان کردند که ما زبان ایشان را بلد نیستیم. من به زبان عربی گفتم که: «راست می گویی، ما همان‌هایی هستیم که پلاس پاره ها بر پشتمان بسته بودیم.» آن مرد شرمنده شد و پوزش خواست و این دو حالت در مدّت بیست روز اتفاق افتاد و این داستان را برای این آوردم تا مردم بدانند که به خاطر ناگواری هایی که از روزگار پیش می آید، نباید نالید و از فضل و رحمت خداوند، جَلَّ جَلالهُ وَعَمَّ نوَالهُ، نا امید نباید شد که خدای والا، بخشنده است.

قلمرو زبانی: